WALTER ALTERMANN: Dręczenie języka

Legendarny wróżbita zawsze wieszczył nieszczęście. Czy media też zwiastują koniec kultury i tradycyjnych znaczeń zawartych w języku ojczystym?  Wernyhora, Jan Matejko,1884 - 1884, olej na płótnie (fragment obrazu), Muzeum Narodowe w Krakowie.

Spokojny poświąteczny dzień, grudzień 2021 roku. Leniwie oglądam skoki narciarskie. Z progu wybił się kolejny zawodnik a sprawozdawca krzyczy:  – Taki piękny skok, a ten młodzian, jest nuworyszem w tym gronie. Myślę sobie, że sprawozdawca się przejęzyczył i chciał powiedzieć: „nowicjusz”. Ale nie, po chwili dziennikarz sportowy powtarza, że skoczek jest jednak „nuworyszem”. 

 

Zrobiło mi się przykro (w imieniu zawodnika) i wstyd (za dziennikarza). Bo jakże to tak nazywać Bogu winnego ducha młodziana? Przecież nuworysz jest określeniem pejoratywnym a nawet obraźliwym. Tak elity określały człowieka, który szybko się wzbogacił i siłą swych pieniędzy wdarł na salony. Nuworysz to człowiek bez kultury, hałaśliwy, nieobyty, bez manier, prostak a nawet cham. Przykładem  nuworysza w naszej literaturze jest postać Kaczmarka z „Ziemi obiecanej”, chłopa, który dorobił się wielkich pieniędzy na wydobyciu i dostawach piasku dla powstającej Łodzi. W powieści Kaczmarek mówi, że na wsi jest Kaczmarkiem, ale w mieście jest już Kaczmarskim. I teraz chce kupić majątek ziemski Borowieckich, żeby mu tam „jakieś Żydy czy Niemce nie mówiły, że jest chłopem.” I mówi to w obecności dwóch przyjaciół Polaka Karola Borowieckiego – Żyda Moryca Welta i Niemca Maksa Bauma.

 

Pewność siebie i łacina

 

Pytanie jest takie: dlaczego dziennikarz to powiedział? Odpowiedzi jest, niestety, kilka. Po pierwsze dziennikarz, jak słychać, lubi obce słówka, mające być dowodem, że jest światowcem – skoro jeździ po całym świecie relacjonować zawody. Po drugie, dziennikarz, ma wiedzę dotyczącą skoków, biegów, jazdy na łyżwach i innych takich, ale nie ma wiedzy kulturowej i nie wie kim był w dawnych wiekach „nuworysz”. Po trzecie, dziennikarz, jest bardzo pewny siebie, skoro używa słów nieznanych mu, i ma mętne pojęcie o pochodzeniu i znaczeniu słów. No i czuje, że może sobie pozwolić na wiele. Pycha zresztą zgubiła niejednego dziennikarza. Temu sympatycznemu źle nie życzę, więc życzę mu jedynie tego, żeby tylko i wyłącznie mówił po polsku.

 

Z językiem dziennikarzy naszych nie jest dobrze. Tak samo zresztą jak z resztą obywateli. Nawet Sejm, przed laty, zauważył ten problem i przegłosował ustawę o ochronie języka polskiego. Czy ta ustawa działa? Skądże. Jest martwa jak łacina. Chociaż… moja łacinnica w liceum upierała się, że język łaciński nie jest martwym językiem. Jako przykład podawała tramwaj. Oczywiście tramwaj Rzymianom znany nie był, ale da się określić go językiem Cycerona i Cezara. Miało to być tak: – pojazd miejski, poruszający się samoistnie po szynach za pomocą napędu elektrycznego. Na nasze nieśmiałe uwagi, że Rzymianom nie były znane również szyny i elektryczność, pani od łaciny wyjaśniała, że i te wynalazki da się przedstawić w języku łacińskim. I budowała wielopiętrowe wypowiedzi w języku, który kochała.

 

Nie znęcając się dalej nad sprawozdawcami sportowymi, trzeba jednak zauważyć, że podatni są oni na mody. Ostatnio jeden z nich natrętnie używa „tenże”, zamiast „ten”. Może walczy przy mikrofonie o medal „zasłużony dla XIX wieku”?

 

 Niebezpieczna politologia

 

Z całą pewnością jednak dziennikarze mówią o wiele lepiej od polityków. Ale politykom wolno, ktoś na nich głosował. Niestety dziennikarze przejmują język od polityków, którzy wcześniej przejęli go od politologów. Politologia jest nauką niebezpieczną dla języka polskiego. Każda nauka bowiem (o czym naucza nas propedeutyka nauk) najpierw musi mieć ugruntowany swój przedmiot badań, potem ich zakres, potem własny język a na końcu kadrę naukową. Podejrzewam, że politolodzy zaczęli od końca, ale nie to jest tu ważne. Politologia posługuje się językiem własnym (jak każda nauka) i hermetycznym, zamkniętym przed niewtajemniczonymi. Politolodzy tworzą światy niedostępne dla zwykłego obywatela, po to żeby byli bardziej „naukowi”. I ten język zaczyna – jak wirus – zarażać Bogu ducha winnych dziennikarzy. Naprawdę trzeba niemało wysiłku, żeby przebić się przez tę nowomową i zrozumieć o co chodzi. Mogliby politolodzy mówić normalnie? Oczywiście, ale wtedy okazałoby się, że są oni jedynie zmutowanymi socjologami. Przykłady? Będą w następnych odcinkach.

 

Krępujące „posiadanie żony”

 

Bawi mnie też nagminne teraz używanie przez dziennikarzy czasownika „posiadać”. Zamiast pisać i mówić normalnie, że Kowalski ma samochód i willę, mówią Kowalski to wszystko „posiada”. Problem jest w tym, że w języku polskim są dwa podobne czasowniki: mieć oraz posiadać. Niby podobne, ale jednak inne. Posiadać pochodzi od łacińskiego possessivus i dotyczy własności czegoś. Stąd zresztą mamy dawnego polskiego posesjonat, czyli człowieka mającego na własność jakąś nieruchomość. Z tego samego łacińskiego pnia pochodzi też używany jeszcze w XIX wieku posesjonat oznaczający bogatego właściciela dóbr ziemskich, fabrycznych czy kamienicznika. Tymczasem teraz słyszymy polityków, którzy mówią „posiadam żonę”. Chciałoby się odpowiedzieć: Nie ma się pan czym chwalić, posiadanie żony jest pana obowiązkiem, choć intymnym. Wspomniany polityk powinien powiedzieć po prostu „mam żonę”. Ale wtedy jego powaga spadłaby gwałtownie, znaczenie by zmalało a nimb wokół jego głowy zgasłby. Słówko ma w naszym języku zawiera również pojęcie posiadania, ale jest tak proste, że dzisiejszym dygnitarzom nie wypada tak prosto mówić.

 

Wszystkim nam potrzebny jest wyrobiony słuch językowy. Wynosi się go z domu, ale można też wyrobić go sobie samemu. Jak? Czytając dobre lektury. Najlepiej polskich klasyków z  XIX wieku. Tam jest podstawa języka polskiego, zarówno leksykalna jak i frazeologiczna. Potem zaczynają się już w literaturze eksperymenty. Tych XX-wiecznych pisarzy też trzeba czytać, ale uczyć się trzeba od Mickiewicza, Słowackiego, Fredry, Bałuckiego, Prusa i Sienkiewicza.

 

I jeszcze jedna drobna uwaga – każdy z dziennikarzy musi się nieustannie dokształcać, także i ja, dlatego więc dałem temu felietonowi nadtytuł:  Samopouczek.