Podczas wręczenia odznaczeń dla dziennikarzy – watykanistów papież Franciszek wskazał na czasowniki: „ słuchać”, „pogłębiać” i „opowiadać”, które powinny cechować dobre dziennikarstwo. Warto zapytać, co zatem papież Franciszek wnosi nowego w nauczaniu dotyczącym środków społecznego przekazu?
Oczywiście, papież Franciszek obok własnych elementów nauczania kontynuuje przesłanie papieży: św. Pawła VI, św. Jana Pawła II i Benedykta XVI.
Św. Paweł VI – media w służbie cywilizacji
Pierwszym papieżem, który skierował specjalne orędzie do ludzi mediów był św. Paweł VI. W nauczaniu tego papieża znalazło się stwierdzenie, że środki społecznego przekazu są ważnymi elementami cywilizacji. Papież w ten sposób dostrzegł media jako wyzwanie cywilizacyjne. Takie tematy jak: cywilizacja, postęp ludzkości, jedność, prawda, wychowanie młodego pokolenia, prawa i obowiązki człowieka, odpowiedzialność stanowiły ważne elementy edukacji medialnej zaproponowanej przez papieża Soboru Watykańskiego II. Wskazując na to, że media są w służbie postępu ludzkości przestrzegał w orędziu z 1968 r.: „Nowa wizja całego świata, którą człowiek zdobywa dzięki środkom społecznego przekazu będzie mu jakby obcą i niepotrzebną, jeżeli nie będzie dla niego środkiem, który oświeci jego opinię, osąd – bez pychy lub kompleksu – o bogactwach i niedostatkach cywilizacji, w której on żyje, środkiem który pomoże mu dostrzec – bez zarozumiałości lub goryczy – bogactwa i niedostatki innych cywilizacji, środkiem, który mu pomoże z ufnością ująć w własne ręce swój własny los, i budować go w duchu przyjaznej współpracy wraz ze swymi braćmi, i dojść wreszcie do tego, że „nie istnieje prawdziwy humanizm jak ten który jest otwarty na Absolut”.
Papież ten wielokrotnie wskazywał, że dziennikarze w swojej misji powinni służyć jedności ludzkiej, prawdzie. Rola środków społecznego przekazu powinna również służyć umocnieniu i propagowaniu wartości duchowych. To właśnie ten temat jest również mocno obecny w nauczaniu papieża Franciszka. Dla papieża św. Pawła VI w przekazie medialnym ważne miejsce zajmują rodzina i młodzież. „Któż nie zdaje sobie już teraz sprawy z palącej konieczności uczynienia ze środków masowego przekazu, ich emocjonalnego języka przemawiającego za pośrednictwem dźwięku i obrazu, barwy i ruchu – nowoczesnego instrumentu międzyludzkiej wymiany wartości, zdolnego zadośćuczynić oczekiwaniom młodzieży? Jakąż oszałamiającą szansą jest ta sprawa, gdy jest zdrowa, gdy organizm przygotowany jest na jej przyjęcie, jeśli może ją przyswoić, a nie zostać nią zatrutym! O tak, jest to z pewnością wspaniała możliwość otwierająca się przed młodzieżą: godziwa rozrywka, szeroka informacja, a dla niektórych – pragniemy to podkreślić w roku ogłoszonym przez Narody Zjednoczone rokiem oświaty i u progu „drugiej dekady rozwoju” – podstawowe wprowadzenie w świat słowa pisanego, dostęp do wyższych wartości kulturalnych, znajdowanie autentycznych wartości braterstwa, pokoju, sprawiedliwości, wspólnego dobra” – pisał w 1970 r.
Św. Jan Paweł II – troska o godność człowieka
Tematy, na które bardzo często zwracał uwagę św. Jan Paweł II w swoich przesłaniach i przemówieniach do dziennikarzy to: obrona rodziny, troska o starszych, rola kobiety w społeczeństwie, młodzież, prawda, solidarność, odpowiedzialność.
Św. Jan Paweł II nowoczesne środki komunikacji i media włączył w dzieło ewangelizacji. „Kolumny gazet, mikrofony radiowe i telewizyjne kamery są amboną, z której współczesne społeczeństwo czerpie wiele dla swych moralnych i duchowych postaw” –mówił w przemówieniu do Papieskiej Komisji Środków Społecznego Przekazu w dniu 27 lutego 1986 r. Spośród bardzo ważnych elementów edukacji medialnej św. Jana Pawła II było kształtowanie opinii publicznej. „Media mają, jak podkreślał, „ogromne znaczenie wytwarzania moralnie zdrowej opinii publicznej w sprawach, które najściślej wiążą się z dobrem ludzkości naszych czasów. Należą doń wartość ludzkiego życia, rodziny, pokoju, sprawiedliwości i solidarności między narodami. Należy koniecznie budzić wrażliwość opinii publicznej na absolutną wartość ludzkiego życia, które winno być w pełni uznawane we wszystkich swoich stadiach, od chwili poczęcia aż do śmierci, i we wszystkich swoich formach, również wtedy, gdy jest naznaczone chorobą lub jakąkolwiek ułomnością fizyczną czy duchową. Coraz bardziej szerzy się bowiem mentalność materialistyczna i hedonistyczna, według której życie tylko wtedy zasługuje na ochronę, gdy odznacza się zdrowiem, młodością i pięknem” – zauważył papież w 1986 r.
Pontyfikat papieża z Polski wszedł w epokę globalnej komunikacji. Dlatego nowe technologie stwarzały dla papieża nowe możliwości komunikowania, pojmowanego jako narzędzie ewangelizacji i pracy w duszpasterstwie. Jego pontyfikat był świadkiem szybkiego rozwoju cyberprzestrzeni i kontynentu cyfrowego. W swoich orędziach pisał o misji Kościoła w erze komputerów, Ewangelii w epoce globalnej komunikacji, a internet uważał za nowe forum głoszenia Ewangelii. Podobnie tę sprawę spostrzega papież Franciszek.
Benedykt XVI – teologia „kontynentu cyfrowego”
Pierwszym papieżem, który napisał o istnieniu „kontynentu cyfrowego” jest Benedykt XVI. „Rozwój nowych technologii i, ogólnie, cały świat cyfrowy stanowią wielkie bogactwo dla wszystkich ludzi razem oraz dla człowieka jako bytu indywidualnego, a także są bodźcem do spotkania i dialogu” – napisał Benedykt XVI.
Papież zaznaczył, że jest konieczność mówienia ludziom o Bogu, posługując się nowymi językami cyfrowymi. Ważne w tym względzie jest przemówienie Benedykta XVI z okazji zgromadzenia plenarnego Papieskiej Rady ds. Środków Społecznego Przekazu, z dania 28 lutego 2011 r.: „Nowe technologie nie tylko zmieniają sposób przekazywania informacji, ale powodują wielkie przemiany w kulturze. Powstaje nowy sposób uczenia się i myślenia, dający niewyobrażalne dotąd możliwości nawiązywania stosunków i budowania wspólnoty” – mówił papież.
„Nowe języki, które rodzą się w świecie komunikacji cyfrowej, m.in. rozwijają bardziej zdolności rozumowania w sposób intuicyjny i emocjonalny niż analityczny, wskazują inny sposób logicznego organizowania myśli i inne podejście do rzeczywistości, większy nacisk kładą na obraz i powiązania hipertekstowe. Tradycyjny wyraźny podział na język pisany i mówiony wydaje się zanikać, powstaje bowiem rodzaj przekazu pisanego, który w swej bezpośredniej formie odwzorowuje język mówiony. Typowe mechanizmy «sieci społecznościowych» sprawiają, że osoby muszą angażować się w to, co przekazują. W momencie, kiedy osoby wymieniają informacje, mówią też o sobie i swojej wizji świata – stają się «świadkami» tego, co nadaje sens ich egzystencji” – kontynuował i wskazał, że „wiążące się z tym zagrożenia są niewątpliwie dla wszystkich jasne: zubożenie życia wewnętrznego, przeżywanie związków w sposób powierzchowny, ucieczka w świat uczuć, zdominowanie pragnienia prawdy przez bardziej przekonujące opinie. Jednakże są one następstwem nieumiejętności pojmowania w sposób pełny i autentyczny sensu innowacji. Dlatego właśnie refleksja nad językami, które stworzyły nowe technologie, jest rzeczą pilną. Punktem wyjścia jest tu samo Objawienie, które świadczy o tym, że Bóg przekazywał swoje wspaniałości właśnie za pośrednictwem języka i realnych doświadczeń człowieka, «odpowiednio do kultury właściwej różnym okresom» (Gaudium et spes, 58), aż do pełnego ukazania się we wcielonym Synu. Wiara zawsze przenika, wzbogaca, uwzniośla i ożywia kulturę, a ta z kolei staje się nośnikiem wiary, której dostarcza języka, by mogła rozwijać swoją myśl i się wyrażać. Konieczne jest zatem uważne wsłuchiwanie się w języki ludzi naszych czasów, by uwrażliwić się na działanie Boga w świecie”.
Zdanie Benedykta XVI „świat przekazu obejmuje całą rzeczywistość kulturową, społeczną i duchową osoby. Jeśli nowe języki wywierają wpływ na sposób myślenia i życia, dotyczy to w pewien sposób również świata wiary, jej rozumienia i wyrażania. Teologia, zgodnie z klasyczną definicją, jest rozumieniem wiary, a dobrze wiemy, że rozumieniu, pojmowanemu jako przemyślane i krytyczne poznanie, nie są obce zmiany zachodzące w kulturze. Kultura cyfrowa jest źródłem nowych wyzwań dla naszej zdolności używania i słuchania symbolicznego języka, który mówi o transcendencji. Jezus potrafił w głoszeniu królestwa wykorzystać elementy kultury i środowiska swojej epoki: obrazy trzody, pól uprawnych, uczty, nasion itd. Dziś wezwani jesteśmy do odkrywania również w kulturze cyfrowej symboli i metafor, które są dla ludzi znaczące i mogą pomóc w mówieniu współczesnemu człowiekowi o królestwie Bożym”. (zob. TUTAJ).
Już papież św. Paweł VI wskazywał kierunek tej refleksji, gdy mówił o pierwszych projektach automatyzacji językowej analizy tekstu biblijnego. „Czyż ten wysiłek nadania narzędziom mechanicznym swoistej funkcji duchowej, który przez swą użyteczność zostaje uszlachetniony i uwznioślony, nie ociera się o sacrum? Czy to duch został uwięziony przez materię, czy może materia, ujarzmiona i zmuszona do posłuszeństwa wobec praw ducha, składa temu duchowi wielki hołd?” – mówił w przemówieniu w Ośrodku Automatyzacji Aloisianum w Gallarate, 19 czerwca 1964 r.
Wkład Benedykta XVI w teologię środków społecznego przekazu jest ogromny, zwłaszcza, że dzisiaj wielu młodych ludzi to „pokolenie online”, z którym trzeba podjąć dialog. Portale społecznościowe to ogromna szansa i zadanie dla ludzi Kościoła, aby w tym miejscu przekazać Ewangelię i wartości płynące z Dobrej Nowiny. Oczywiście, że na pierwszym miejscu ma być osobiste spotkanie z człowiekiem i własne świadectwo, ale w dziele ewangelizacji nie można zaniedbać takich narzędzi jak Internet, a zwłaszcza portale i serwisy społecznościowe.
Franciszek – opowiedzieć swoją historię
Papież Franciszek w swoich orędziach i przemówieniach do dziennikarzy porusz temat narracji w przekazie medialnym i przypomina, że „człowiek jest bytem opowiadającym” i że „jest nie tylko jedynym bytem, który potrzebuje ubrania, aby ukryć swoją nagość (por. Rdz 3, 21), ale pozostaje także jedynym, który potrzebuje wypowiedzenia siebie, „wyrażenia siebie” poprzez historie, aby utrwalić swoje życie. Nie tkamy jedynie ubrań, ale również historie”. Zdaniem papieża „nie chodzi o gonienie za logiką opowiadanych historii (storytelling) ani o robienie im czy sobie reklamy, ale o przypominanie o tym, kim jesteśmy w oczach Boga, oraz o świadczenie o tym, co Duch Święty pisze w sercach, o objawianie każdemu, że jego historia zawiera rzeczy wspaniałe”.
Kultura spotkania, dziennikarstwo pokoju i miłosierna komunikacja to najważniejsze elementy edukacji medialnej w nauczaniu papieża Franciszka. Edukacja medialna papieża Franciszka bardzo mocno koncentruje się na pojęciach: bliskości, spotkania i dialogu. Papież zwraca uwagę ludziom odpowiedzialnym za przekaz i komunikację, że w dzisiejszym świecie media mają do odegrania ogromną rolę w tym, aby pomóc ludziom, by poczuli się bliżej siebie nawzajem. Równocześnie powinny budować jedność rodziny ludzkiej, pobudzać do solidarności i lepszego poważnego zaangażowania na rzecz bardziej godnego życia. „Dobra komunikacja pomaga nam być bliżej siebie oraz lepiej poznawać siebie nawzajem, w byciu bardziej zjednoczonymi. Dzielące nas mury można pokonać tylko wtedy, gdy jesteśmy gotowi, by słuchać siebie nawzajem i uczyć się jedni od drugich. Musimy godzić różnice poprzez formy dialogu pozwalające nam wzrastać w zrozumieniu i szacunku” – napisał papież Franciszek w swoim orędziu w 2014 r. „To nie technologia określa, czy komunikacja jest autentyczna, czy też nie, ale serce człowieka i jego zdolność do dobrego wykorzystania środków, jakimi dysponuje” – napisał w jednym z orędzi do ludzi mediów.
W edukacji medialnej papieża Franciszka bardzo często pojawia się pojęcie wspólnoty – zwłaszcza w kontekście najnowszych technologii i świata cyfrowego. Papież w 2019 r. przypomniał ludziom mediów, że „wspólnota jest o tyle silniejsza, o ile jest bardziej spójna i solidarna, ożywiana uczuciami zaufania i dążąca do wspólnych celów. Wspólnota jako sieć solidarna wymaga wzajemnego słuchania i dialogu opartego na odpowiedzialnym używaniu języka”.
Papież Franciszek zwracając uwagę na pojęcia: kultura spotkanie, miłosierna komunikacja i dziennikarstwo pokoju, słuchanie, narracja, niewątpliwie wnosi coś nowego do współczesnej edukacji medialnej. Oczywiście w pewien sposób dopełniając nauczanie swoich poprzedników.
Ks. Mariusz Frukacz, dziennikarz Tygodnika Katolickiego „Niedziela”.
