Opis twórczości giganta literatury pióra PIOTRA TURLIŃSKIEGO: Sławomir Mrożek. Dramaturg (4)

Sławomir Mrożek w 1958 r. Fot. PAP/CAF

Sławomir Mrożek zawsze podkreślał, że jest Krakusem, a Kraków uważał za centrum świata. A czyż można być prawdziwym „Krakowianinem” nie interesując się teatrem? Mrożek swój pierwszy obejrzany spektakl odchorował z emocji, o czym wspomina w „Baltazarze”. Później często w teatrach krakowskich bywał, co wówczas – i dzisiaj – jest obowiązkiem każdego krakowskiego inteligenta. To chwalebny obowiązek.

Mrożek grał nawet małą rolę w teatrze, mieszkał przez lata gimnazjum u Herdegenów, bo Leszek Herdegen był jego serdecznym przyjacielem. Temat teatru był więc cały czas obecny w młodzieńczym życiu Sławomira Mrożka. Później został recenzentem w krakowskim „Dzienniku Polskim”. Był też współautorem scenariusza filmu na podstawie baśni Jana Christiana Andersena. Jednak nie uważał tego scenariusza i samego filmu za sukces. Natomiast aktorski występ w dyplomowym filmie Janusza Majewskiego uważał Mrożek za dobry i pouczający.

Pierwsze poważne kroki w dziedzinie twórczości teatralnej stawiał na scenie awangardowego gdańskiego teatru Bim-Bom. Tak tamtą „sprawę” wspomina w „Baltazarze” …

BALTAZAR

Pod koniec roku (1957) pojawili się Cybulski i Kobiela. Byli w Krakowie i zaprosili mnie do drugiego programu, do teatrzyku Bim-Bom, który cieszył się rosnącą sławą wśród kabaretów w Polsce. Wczesną zimą 1958 znalazłem się w Sopocie, w Grand Hotelu. Teatrzyk Bim-Bom był międzyuczelnianym teatrzykiem w Trójmieście i pozostawał pod opieką wielu potężnych instytucji, takich jak ZMP, rada uczelni, rektorat i nieunikniona PZPR. Ale w tym czasie cenzura zelżała, prawie nie było jej widać, a Bim-Bom robił co chciał.

Teatr prowadzili Zbigniew Cybulski i Bogumił Kobiela, obaj byli zawodowymi aktorami, po krakowskiej PWST. W tamtych latach Grand Hotel był centrum towarzyskim Trójmiasta, w jego restauracji spotykali się miejscowi literaci, malarze, kompozytorzy. Wróćmy jednak do wspomnień Mrożka z „Baltazara”.

BALTAZAR c.d.

Mój tryb życia był następujący. Budziłem się około dwunastej w obszernym pokoju na drugim piętrze hotelu stojącego tuż nad morzem. Potem korzystałem z łazienki, której w Krakowie nie miałem. Następnie szedłem na śniadanie. Już podczas tego późnego śniadania zbierali się koledzy, znajomi i ludzie, których spotkałem poprzedniej nocy. (…) Moja praca polegała na siedzeniu w fotelu, na którym siedziałem, jedząc moje późne śniadanie. Przebywaliśmy w składzie: Kobiela, Wowo Bielicki, Fedorowicz, rzadziej Cybulski.

Siedzieliśmy godzinami, rozmawiając o czymkolwiek i niepostrzeżenie układaliśmy program Radości poważnej, bo taki program był z góry założony. Ten program wydawał się nam szczytem poetyckiej finezji, a w gruncie rzeczy mieścił się w ściśle określonej epoce. Przypominał chwyt publicystyczny „Socjalizm z ludzką twarzą”. Przez cały czas przysiadali się do nas różni osobnicy. Opowiadali parę nieistotnych zdarzeń, parę anegdot i znikali, ustępując miejsca kolejnym postaciom. Od czasu do czasu jeden z nas miał pomysł, opowiadał go innym, a oni najczęściej go odrzucali albo w wyjątkowych wypadkach godzili się na niego. (…) Według moich doświadczeń tak powstaje program kabaretowy.

Zbliżał się czas premiery i napięcie rosło. Z miasta dochodziły słuchy, że cała inteligencja wybiera się na premierę. Sekretariat nie mógł opędzić się od zamówień, artyści mieli coraz większą tremę. Ale największą miałem ja. Był to przecież pierwszy kabaret w moim życiu.

Gdy nadszedł uroczysty wieczór, zasiadłem – zbyt skromnie, jak się później okazało – wśród publiczności. Byłem pewien, że po zakończeniu spektaklu ktoś wywoła mnie na scenę i będę się kłaniał wśród braw, kwiatów i pięknych, a przychylnych mi kobiet.

Ale mylnie oceniłem autorską mentalność. Każdy autor tego przedstawienia chciał być pierwszy, a jeżeli to miałoby się nie udać, to mógł ostatecznie dzielić uznanie z jednym osobnikiem, no, może z dwoma, najwyżej z trzema, ale – na miłość boską – nie z czterema! Jeżeli więc któryś z nas usiadł na widowni i nie kwapił się do samodzielnego wejścia na scenę – tym lepiej dla wszystkich pozostałych.

A sukces był naprawdę wielki. Rzeczywiście nastąpiła burza oklasków, a piękne kobiety zwróciły się ku autorom, ale, niestety, nie w moja stronę. (…) Gdy tylko wysiadłem z pociągu w Krakowie, natychmiast olśniła mnie pewna myśl. Napiszę sztukę, wszystko jedno jaką, i sam będę zbierał laury. Co prawda do tej pory nie pisałem żadnej sztuki, ale tym razem miałem pewien projekt, który nijak nie pasował do opowiadania, ale na sztukę był w sam raz…

Oszałamiający debiut dramaturga

Tą pierwszą sztuką Mrożka była „Policja. Dramat ze sfer żandarmeryjnych”. Zabawne, choć też pouczające, były perypetie z jej sceniczną realizacją. Otóż Mrożek zaproponował sztukę Staremu Teatrowi w Krakowie. Po czym otrzymał od dyrektora teatru list, w którym ten przyznawał, że rzecz jest interesująca, ale niepozbawiona licznych błędów. Dyrektor widział wyjście takie: błędy, za poradą dyrektora „zostaną wykorzenione”, a sztuka będzie wystawiona pod nazwiskiem Mrożka i tegoż dyrektora.

Na szczęście Sławomir Mrożek zignorował tę szlachetną, bezinteresowną ofertę, wysłał sztukę do „Dialogu”, a Adam Tarn – ówczesny naczelny tego miesięcznika tekstów teatralnych – polecił ją Teatrowi Dramatycznemu w stolicy. „Policja” ukazała się w „Dialogu”, w roku 1958, i w tym samym roku odbyła się sceniczna prapremiera.

Sukces był niebywały. Jednego dnia Mrożek stał się powszechnie znany i ceniony. Mało tego, w ciągu dwóch lat „Policja” miał szesnaście premier zagranicznych. Naprawdę niewielu polskich autorów tak debiutowało! I tu dodajmy – i niewielu zrobiło tak wielką światową karierę.

POLICJA

W gabinecie Naczelnika Policji.

NACZELNIK POLICJI (stojąc kończy odczytywanie pisma) – … I niczego więcej, jak tylko zbrodni moich z największym wstrętem się wyrzekłszy – rządowi naszemu ze wszystkich sił , z czcią i miłością najwyższą po wsze czasy służyć i pomagać pragnę…” (siada, składa pismo)

WIĘZIEŃ – Niech pan nie chowa. Podpisuję. 

NACZELNIK POLICJI – Jak to?

WIĘZIEŃ – Po prostu podpisuję.

NACZELNIK POLICJI – Ale dlaczego? 

WIĘZIEŃ – Jak to dlaczego? Od dziesięciu lat przesłuchuje mnie pan, bada, więzi, codziennie od dziesięciu lat daje mi pan ten formularz do podpisu, a kiedy nie chcę, grozi mi pan przykrymi następstwami albo przekonuje, że powinienem podpisać. A kiedy nareszcie chcę podpisać, żeby wyjść z więzienia i służyć rządowi, to pan się dziwi i pyta, dlaczego.

NACZELNIK POLICJI – Ale tak nagle… bez przygotowania 

WIĘZIEŃ – Ja mam przełom, panie naczelniku.

NACZELNIK POLICJI – Jaki przełom?

WIĘZIEŃ – Przełom wewnętrzny. Ja już nie chcę walczyć z rządem.

NACZELNIK POLICJI – Jak to nie?!

WIĘZIEŃ – Zmęczony już jestem

NACZELNIK POLICJI – Nie spodziewałem się tego po was. Przestać walczyć z rządem! Stać się konformistą! I kto to mówi? Najstarszy więzień w kraju. (…)

WIĘZIEŃ – Mówię panu, że to już nie ma sensu. Gdybym nie był tak osamotniony ideologicznie, może bym ciągnął dalej. Ale pomyśleć, że cały nasz piękny, żyzny i spokojny kraj od dawna chwali (wstaje z miejsca na baczność) naszego Infanta i Jego Wuja Regenta. Wszystkie więzienia są puste i tylko ja, jeden jedyny… Jeżeli cały naród jest z rządem, przeciwko mnie, to coś w tym musi być. Mówiąc krótko, mamy bardzo dobry rząd i basta.

NACZELNIK POLICJI – A dlaczego to, jeśli laska, uważacie, że nasz rząd jest dobry?

WIĘZIEŃ – Panie naczelniku! Gdzie pan ma oczy! Przecież nigdy jeszcze w historii nasz kraj nie doszedł do takiego rozkwitu, jak obecnie. Z okienka mojej celi, jeżeli do niego przystawić pryczę, na pryczy postawić kubeł do góry dnem, stanąć na tym kuble i wspiąć się na palce – widać bardzo piękną łąkę, która każdej wiosny kwitnie różnymi barwami kwiecia. Otóż w porze sianokosów ma łąkę przychodzą rolnicy i koszą trawę. W ciągu ostatnich dziesięciu lat zauważyłem na ich twarzach wyraz zadowolenia, który przybiera na sile z roku na rok. Ale to jeszcze nic, panie naczelniku, Za łąką jest pagórek, a za pagórkiem, w ciągu ostatnich siedmiu lat, powstał zakład przemysłowy. Widzę komin, który często dymi.

NACZELNIK POLICJI – Jako wróg nierzetelnej informacji stwierdzam, że to jest krematorium.

Doprawdy, kiedy rozmawia się z wami w tej chwili, ma się wrażenie, że rzuciliście obarzanek na generała, a nie bombę. Czy nigdy nie przyszło wam do głowy, że (wstaje na baczność) nasz Regent, Wuj naszego Infanta (staje na spocznij) jest kretyn?

WIĘZIEŃ – (wstając z oburzeniem) Panie naczelniku!

NACZELNIK POLICJI – (hamując się) No dobrze, już dobrze! A więc to nie wy myślicie, że nasz Wuj Regent to stary zboczeniec?

WIĘZIEŃ – On? Ten czysty starzec?!

NACZELNIK POLICJI – No dobrze. Teraz proszę spojrzeć na naszego Infanta. Mały, co?

WIĘZIEŃ – Jak każde dziecko.

NACZELNIK POLICJI – Chcieliście powiedzieć: gówniarz, co?

Skąd POLICJA

Zacytowałem dość długi fragment początku sztuki, ale też jest to tak piękny tekst, że również i Państwo przeczytali go z uśmiechem – mam nadzieję.

Nie będę streszczał sztuki, powiem tylko tyle, że Sławomir Mrożek powiedział na temat państwa policyjnego – tak w Polsce, jak i na całym świecie – więcej i dogłębniej, niż niejeden z socjologów czy polityków. Mrożek nazwał rzeczy po imieniu – są państwa, które istnieją jedynie dzięki policji. I są to państwa tak bardzo policyjne, że gdy zabraknie prawdziwych więźniów politycznych, policja deleguje jednego ze swych ludzi, by grał rolę opozycji.

POLICJA jest teatrem absurdu, groteski, to pewne. Ale też jest teatrem prawdy namacalnej, doświadczonej przez autora i większość Polaków, w latach 1945-56. To nie jest teatr dla zabawy, jedynie ku uciesze. Policja bowiem rządziła państwem polskim w czasach młodości i wchodzenia w „wiek męski” autora.

Ten pierwszy utwór sceniczny Mrożka zapowiadał, że narodził się dla teatru autor, który ma społeczny słuch, rozumie nie tylko człowieka, ale także ludzi, społeczeństwo. I taki autorem Mrożek pozostał już do końca swego życia.

Emigracja

W roku 1963 Sławomir Mrożek wyemigrował, pozostał – z wycieczki Orbisu. Przez kilka lat mieszkał we w Paryżu, następnie osiadł w USA, Mieszkał także w Niemczech, Włoszech i Meksyku – na ranczo La Epifanía, w latach 1989–1996. W 1968 na łamach prasy francuskiej opublikował list protestujący przeciwko interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji, a w grudniu 1981 zaprotestował przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego. Tym zamykając sobie drogę powrotu do Polski

Do Polski wrócił dopiero w roku 1996. W 2002 przeszedł udar mózgu, którego wynikiem była afazja. Utracił możliwość posługiwania się językiem zarówno w mowie, jak i w piśmie. Dzięki terapii, która trwała około trzech lat, odzyskał zdolność pisania i mówienia. Efektem walki z chorobą jest jego autobiografia BALTAZAR.

6 maja 2008 Sławomir Mrożek zapowiedział ponowne opuszczenie Polski i osiadł w Nicei – dla klimatu, który bardziej miał sprzyjać jego zdrowiu. Z Polski wyprowadził się dokładnie miesiąc później – 6 czerwca 2008. Zmarł nad ranem 15 sierpnia 2013 w szpitalu w Nicei.

Tu trzeba powiedzieć, że Mrożka nie dotknęła przypadłość wielu literatów – emigrantów. Nigdy nie przestał być polskim pisarzem. Mówił, pisał i myślał w języku ojczystym. Więcej – udało mu się być wielkim propagatorem polskości, podnosząc to co rodzime do rangi uniwersum. W Polsce uważano, że tworzył swoje dramaty jedynie dla Polaków. Jednak po kilku kolejnych utworach, które zaczęto grać w świecie i dla świata, okazało się, że Sławomir Mrożek jest świetnie rozumiany w „szerokim świecie”. Naprawdę, niewielu polskim pisarzom to się udało.

TANGO

W Polsce recepcja początkowych utworów scenicznych Mrożka była taka, że uważano go za komediopisarza, uważając, że Mrożek w satyryczny sposób widzi naszą polska rzeczywistość. Jednak kolejne, coraz częstsze premiery w świecie dowiodły, że dzieła Mrożka mają o wiele poważniejszy wydźwięk. To w Europie i na świecie dostrzeżono dwoistość jego dzieł. To na Zachodzie zaważono, że pod maską żartów i dowcipów Mrożka kryją się poważne, niekiedy nawet przerażające diagnozy współczesności, a nawet opinie i refleksje kondycji człowieka w ogóle.

Jednym z pierwszych dramatów Mrożka, który otworzył mu sceniczne deski w świecie było TANGO. W Polsce publiczność i krytyka, przyjęła ten utwór jako doskonałą i dowcipną wiwisekcję życia w socjalizmie. Jednak dla świata TANGO było wspaniałym dramatem opisującym upadek starych wartości i klęskę młodości, opowiadającej się za rewolucją stosunków społecznych. Takie zresztą znaczenie nadała dramatowi „rewolucja młodych” lat 1967-1969.

W Polsce na takie głębokie odczytanie musieliśmy czekać dość długo, bo dopiero Jerzy Jarocki – wielki reżyser – dostrzegł w Tangu okrutną komedię, lub też tragedię podszytą komedią. W realizacji Jarockiego „starzy” uciekają w gry i zabawy, także w sztukę, ze strachu przed ostatecznym końcem życia. Ale młody buntownik Artur także ponosi klęskę, szukając sensu życia w rewolucji, umożliwiając jedynie Edkowi, prymitywnemu lokajowi, przejęcie władzy nad światem. To telewizyjne TANGO Jarockiego było dramatem o rozpaczy i braku jakiegokolwiek wyjścia w życiu – poza paniczną ucieczką w zabawę lub rewolucję.

Premiera telewizyjnej realizacji TANGA, w reżyserii Jarockiego, odbyła się w 2015 roku, i była to jedna z ostatnich sztuk, które Jerzy Jarocki reżyserował. Niestety krytyka nasza była jedynie zdziwiona. I bardzo niewielu – tak spośród ludzi teatru, jak z publiczności i krytyki – dostrzegło metafizyczną głębię, którą w TANGU Sławomira Mrożka dostrzegł Jerzy Jarocki.

To przykre, ale być może nadal jesteśmy nastawiani na żartowanie, jak rodzice Artura? By może boimy się serio rozmyślać i mówić o sensie ludzkiego bytu? Może jest w tym jakaś nasza polska niedorosłość?

EMIGRANCI

Jednak największą sławą spośród prawie czterdziestu scenicznych utworów Sławomira Mrożka cieszą się nieustannie EMIGRANCI. Ten niezwykle „minimalistyczny” dramat, bo ograniczony jedynie do dwóch antagonistycznych postaci, przedstawia tragiczny świat emigrantów. Obaj oni – inteligent i chłop, może robotnik, pochodzą z jakiegoś biednego kraju i żyją „w trzewiach” bogatego świata. Gnieżdżą się obaj w jakiejś piwnicy. Są obcy i nawet nie liczą na zostanie obywatelami tego kraju, do którego przybyli. Są w zupełności wyalienowani.

Inteligent wyjechał ze swojej ojczyzny, w poszukiwaniu wolności, chłopo-robotnik dla pieniędzy. Obaj są jednak równie nieszczęśliwi i obaj są skazani na porażkę. Mrożek – z przypisaną sobie przewrotnością – przez większą część utworu pozwala widowni bawić się mentalnością, światem duchowym i prostactwem chłopo-robotnika. Po to, by w finale ujawnić, że ów prostak ma jednak bogate, choć nieujawniane światu, bogate wnętrze. Sztuka kończy się rozpaczliwym płaczem obu bohaterów, bo obaj są rozpaczliwie przegrani.

We współczesnym świecie, w którym emigracja jest wielkim problemem, sztuka Mrożka znalazła i nadal znajduje teatry, chcące ją grać.

Dlaczego Mrożek?

Sławomir Mrożek miał wyczucie problemów świata. Jednak niczego nie kopiował, w niczym nie był tym kolejnym, który podejmuje problemy. Zawsze był pierwszy i oryginalny. Na tym także polega jego wielkość.

Dlaczego polecam czytanie tego co napisał Sławomir Mrożek?  Polecam dosłownie wszystko, co wyszło spod pióra Mrożka. Naprawdę warto, a może nawet trzeba. Bo nauki i refleksji nigdy dość.