FRANK DRUMMER
Prosto z komórki w tę majaczącą przestrzeń –
zaledwie dwudziestopięcioletni!
Nie umiałem wysłowić, co kłębiło się we mnie,
i miasteczko obwołało mnie głupcem.
A przecież na początku miałem jasny zamiar;
szczytny i usilny zamysł duszy,
który nakazywał nauczyć się na pamięć
całej Encyklopedii Brittanica!
Pozwalam sobie zachęcić Państwa do przeczytania wielkiego dzieła Edgara Lee Mastersa, którym są jego epitafijne życiorysy. Pierwsze polskie wydanie, nakładem PIW, nosiło tytuł Umarli ze Spoon River i pochodzi z roku 1968. Drugie wydanie to Antologia Spoon River jest dziełem Michała Sprusińskiego – poety, krytyka i teoretyka literatury, który wiersze wybrał i przetłumaczył, a książkę opatrzył interesującym wstępem.
Ostatnie wydanie antologii Mastersa to rok 2000 i nosi tytuł Epitafia ze Spoon River. Na potrzeby tego felietonu posłużyłem się tłumaczeniem Sprusińskiego, i jego przekładem są też wszystkie epitafia, które tu przytaczam.
Edgar Lee Masters (ur. 23 sierpnia 1868 roku w Garnett w stanie Kansas. zm. 5 marca 1950 roku w Melrose Park w stanie Pensylwania) – jest autorem 21 tomików poezji, biografem (6 pozycji), dramaturgiem (12 utworów scenicznych) i powieściopisarzem (6 tytułów). Dorobek to obfity, ale znany jest jako autor Spoon River Anthology (1915) i to ona przyniosła mu uznanie. Dzieło zawiera aż 322 mikro biografie. Dzieło Mastersa ma znaczące miejsce w dziejach poezji amerykańskiej i światowej.
Publikacja tego zbioru epitafiów, będących sprzeciwem wobec hipokryzji amerykańskiego społeczeństwa, zburzyła karierę prawniczą autora w Chicago, bo ówczesna Ameryka nie akceptowała ludzi, którzy podkopywali (w mniemaniu elit) fundamenty systemu.
DOKTOR SIEGRIED ISEMAN
Powiedziałem sobie, gdy mi wręczali dyplom,
powiedziałem sobie, że będę dobry
i mądry, i dzielny, i pomocny innym;
powiedziałem, że wniosę wiarę chrześcijańską
w praktykowanie medycyny!
I jakoś świat i inny lekarze poznają, co w tobie, skoro już uczyniłeś
to postanowienie tak szlachetne z ducha.
A skutek jest taki, że cię zamorzą głodem.
I nikt do człowieka nie przyjdzie, tylko nędzarze.
I za późno się człowiek spostrzega,
że być lekrzem to też jest sposób zarobkowania.
I gdyś sam już nędzarz i dźwigasz
na karku wiarę chrześcijańską
oraz żonę i dzieci, ciężar zbyt to wielki!
Dlatego wymyśliłem Eliksir Młodości,
za co mnie wpakowano do więzienia w Peorii
z piętnem złodzieja i oszusta,
co stwierdził prawy Sędzia Federalny.
Na czym polega genialność pomysłu Mastersa? Na tym, że opisuje ludzkie losy (co jest zresztą zajęciem wszystkim poetów) ale w formie nagrobnych epigramatów. Nie są to teksty, które tak naprawdę ktokolwiek umieściłby na rodzinnym grobie, są to maksymalnie skondensowane, tragiczne losy poszczególnych ludzi, którzy niejako zza grobu niosą nam – czytelnikom – przesłanie, morał, skargę i przestrogę. Siła tych tekstów jest niebywała, i każdy, kto lubi poezję przyzna to z pewnością.
„AS” SHAW
Nie widziałem nigdy żadnej różnicy
między grą w karty o pieniądze
a sprzedawaniem nieruchomości
zawodem prawnika, bankiera, jakimkolwiek innym.
Bo wszystko jest przypadkiem
Niemniej
czy widziałeś przykładnego w pracy?
To on powinien stać przed Królami!
Co kieruje ludzkim losem? Dla Amerykanów z przełomu XIX i XX wieku było to bardzo ważne pytanie, niejako fundamentalne. Na takie pytanie odpowiedź mogła być tylko jedna – sukces jest zasługą ciężkiej pracy, błogosławionej przez Stwórcę.
Jednak Masters miał wątpliwości, a nawet uważał, że jest inaczej, że światem rządzi przypadek i bezwzględne dążenie, po trupach, do celu. Tym samy podważał doktrynę amerykańskich klas wyższej i średniej. To, dlatego konserwatywna Ameryka odrzuciła jego wiersze. Był groźny na równi z komunistami. Burzył podstawy purytańskiej doktryny, że o losach ludzi decyduje boska predestynacja.
Do bogactwa i znaczenia, według Mastersda dochodzi się krętymi scieżkami, które z moralnością nie mają nic wspólnego. Oszustwa, bezwzględność, pogarda dla słabszych są pierwszymi stopniami, które trzeba pokonać biegiem, by stać się w końcu kimś ważnym, bogatym. Filozofia Mastersa była groźna dla amerykańskich elit.
WIELEBNY HENRY BENNET
Nigdy nie wpadło mi to do głowy,
dopiero gdy byłem gotowy do śmierci,
że Jenny kochała mnie do końca ze złością w sercu.
Miałem siedemdziesiąt, ona trzydzieści pięć lat.
I wyniszczyłem się, cień prawie, chcąc być mężem dla
Jenny, różowiutkiej Jenny, pełnej czaru życia.
Cała moja mądrość i urok umysłu
nie daly jej żadnego zadowolenia tak naprawdę.
Mówiła nieustannie o olbrzymiej sile
Willarda Shafera, o jego wspaniałym wyczynie,
gdy wydobył z rowu ciągnik
pewnego razu u George’a Kirby’ego.
I tak Jenny dostała mój majątek i poślubiła Willarda –
górę mięśni! Błazeńską duszę!
Gyd chodzi natomiast o sztukę poezji: „Masters brutalnie zniszczył cały georgiański gorset sztywnych rytmów i rymów. Ostentacyjnie zrezygnował z wszelkich piękności obrazów bluszczowato przesłaniających dramaty jednostki. Zwykli ludzie mówią do nas o zwykłych sprawach zwykłym słowem. Patos wynika ze zderzenia zwykłości i eschatologii, codzienności z kanonem moralnym. Współczesnych poecie czytelników zaskakiwał też sposób widzenia świata. Jego bohaterowie mówią prawdę. Prawdę jak jest im dana i jaką zdolni są wypowiedzieć.” – pisze we wstępie tłumacz Michał Sprusiński.
Sporo modszy od Mastersa krytyk Van Wyck Brooks (rocznik 1889), zwolennik tezy, iż tradycja purytańska miażdży kulturę amerykańską, zapominając o estetycznej stronie życia na rzecz wartości materialnych, tak wyjaśniał powody mroczności świata Mastersa: „Oczywiście poeta spotęgował myśli samobójcze i brutalne (aż po zabójstwa) nastroje nastroje mieszkańców i wynikało to z logiki życia w Spoon River. Tu przypomnijmy, że tytułowe miasteczko jest tworem fikcyjnym, ale będącym odbiciem realnie istniejących miasteczek. W dziele Mastersa widzimy ludzi samotnych, żyjących w duchowej izolacji, zdanych tylko na siebie. Poeci, malarze, filozofowie, ludzie nauki i religii nie znajdują tutaj zrozumienia. Kult rzeczy, kult posiadania, pieniądz i władza rządzą suwerennie Spoon River. Ich rzecznikami stali się adwokaci i dziennikarze, właściciele bankui, niekiedy, duchowni”.
I na koniec, trzy życiorysy – fatalnie splątane ze sobą: prostytutki Aner Clute, prowincjonalnego amanta Luciusa Athertona i nieszczęsnego w miłości Homera Clappa. Trzy różne „życia”, których bohaterowie upadli na skutek samozakłamania i lekceważenia innych.
ANER CLUTE
Nieustannie wypytywali mnie,
gdy kupowałek wino czy piwo,
najpierw w Peorii, potem w Chciago,
Denver Frisco, Nowym Jorku, gdzie mieszkałam,
jak przyszło mi zyć w ten sposób
i jak się zaczęło.
Więc, mówiłam im, jedwabna suknia
i obietnica małżęństwa od bogacza
(był nim Lucius Atherton).
Ale naprawdę to było inaczej.
Powiedzmy, że jakiś chłopiec kradnie jabłko
z tacki w sklepie spożywczym
i wszyscy nazywają go złodziejem,
redakto, pastot, sędzia, dosłownie wszyscy –
„złodziej”, „złodziej”, „złodziej”, gdzie się tylko pojawi.
Nie może dostać pracy ani chleba
nie kradnąc, więc chłopiec będzie kradł.
To sposób, w jaki ludzie traktują kradziez jabłka,
robi z chłopca to, czym jest.
LUCIUS ATHERTON
Kiedy miałem kręcony wąsik
i krucze włosy,
kiedy nosiłem obcisłe spodnie
i brylantową spinkę,
byłem wspaniałym waletenm kier, wiele wziąłem lew.
Ale kiedy pojawiły się siwe włosy…
Pomyślcie! Nowe pokolenie dziewcząt
śmiało się ze mnie bez żenady
i nie miałem już podniecających przygód –
w których omal mnie nie zastrzelono jako diabła bez serca –
ale tylko nudne romanse, odgrzewane romanse
dawnych dni i innych mężczyzn.
I czas upływał, aż zamieszkałem w restauracji Mavera,
żyjąc z małych zamówień, siwy, niechlujny,
bezzębny, zgrany, wiejski Don Juan…
Jest tutaj możny cień, który śpiewa
o pewnej Beatrycze;
i widzę teraz , że siła, co jego uczyniła wielkim,
mnie zagnała na dno życia.
HOMER CLAPP
Często przy furtce Aner Clute
odmawiała pożegnalnego pocałunku,
mówiąc, że najpierw muszę się z nia zaręczyć;
tylko chłodnym uściskiem dłoni
życzyła dobrej nocy, gdy odprowadzałem ją do domu
ze ślizgawki czy z przedstawienia.
Kiedy cichły moje oddalające się kroki,
Lucius Atherton (dowiedziałem się, gdy Aner pojechała do Peorii
wślizgiwał się pod jej okno lub
brał ją na przejażdżkę zaprzęgiem rączych gniadych
na wieś.
Ten wstrząs mnie ustatkował
i włożylem wszystkie pieniądze po ojcu
w fabrykę konserw, aby uzyskać posadę
głównego księgowego, i straciłem wszystko.
Wtedy pojąłem, że jestem jednym z życiowych głupców,
którego tylko śmierć potraktuje jak równego
innym ludziom, tak że poczuję się mężczyzną.
Czy zachęciłem Państwa do przeczytania Antologii… Mastersa? Nie jest to poezja pisana „ku pokrzepieniu serc” kosztem prawdy o ludziach. Jest szczera do bólu. I dlatego jest wielka. Jeszcze raz zapraszam do lektury.
