BOHATER – do Dziennikarki – Widzi pani, jestem zbyt prymitywny. Wszystkie nieporozumienia między mną i światem wywodzą się z tego, że jestem prymitywny i chcę poważnie traktować życie. Przeklęta gadanina, gdyby ludzkość razem ze mną zamknęła na wieki olbrzymią jadaczkę. Niech te dwa miliardy umilkną na jeden dzień i wszystko odzyska swój blask…
Ten fragment KARTOTEKI Tadeusza Różewicza niech będzie nam przesłaniem.
Różewicz pisał swój dramat w latach 1958-59. Zważmy na to, bo ludzi było wtedy raptem dwa miliardy, a nie 7,7 miliarda, jak dzisiaj. Zatem i gadania było znacznie mniej. Nie było tylu stacji telewizyjnych i radiostacji. I przede wszystkim, nie było Internetu. Było znacznie ciszej. Choć ucho wrażliwego na bełkot pisarza i tak nie mogło znieść tej gadaniny.
Przeciętny chłop w średniowiecznej Prowansji otrzymywał przez całe swe życie tyle nowych informacji, ile dzisiaj dociera w ciągu jednego dnia do przeciętnego Europejczyka. Te badania przeprowadzono w latach 80. jeszcze przed wynalezieniem Internetu z jego dobrodziejstwami typu: tik tok, Facebook, Twitter, you toube i wszystkich pozostałych środków rażenia naszej świadomości. Można powiedzieć, że ludzkość się potwornie rozjazgotała i ani myśli spełnić błaganie Różewicza.
Nie wszyscy pisali i mówili
Od zarania ludzkości mówili i pisali ci, którzy umieli pisać i naprawdę mieli coś do powiedzenia. Przez tysiące lat mówili starzy mędrcy, przywódcy religijni i władza. Za miarę mądrości człowieka uchodziło to, że mówiło się mało i zawsze na temat. Gaduły uważane były za głupców i odsuwano ich z gremiów, podejmujących ważne decyzje. Oczywiście nie wszystkie zapisane słowa były mądre. Zdarzało się przecież, że lekarze zalecali palenie papierosów na kłopoty płucne, rtęcią leczono kiłę a narkotyki uważano za cenne lekarstwo na nerwy. Niemniej i tak, w dawnych czasach głupoty było znacznie mniej niż mądrości, bo słów było mniej.
Gdy chodzi o pisanie – jedną z technicznych przyczyn, że dawniej pisano o wiele mniej, było to, że zapisywano ryjąc w kamieniu, w glinie, którą potem wypalano, potem pisząc z mozołem na jedwabiu, papirusach i na papierze. A wytworzenie tych wszystkich nośników było drogie, więc na szczęście zapisywano tylko rzeczy najważniejsze.
Przez wieki pisali głównie zawodowcy – pisarze administracji państwowej i zawodowi filozofowie i literaci. I powiedzmy wprost, gdy chodzi o literaturę – grafomanów nie było stać na druk. Tak było aż do połowy XIX wieku. Potem szeroka fala miernoty zalała tzw. rynek czytelniczy. Bo pisanie stało się rynkowym sposobem na zarobek.
W czasach dwudziestowiecznych dyktatur pisanie podlegało kontroli państw, które bały się „nieprawomyślnych” tekstów. Obecnie w Europie – poza Rosja, Białorusią i Turcją (geopolitycznie kwalifikowana, jako część Starego Kontynentu) – nie ma już państwowych ograniczeń dla pragnących pisać. Jest to oczywiście dowodem wolności i demokracji. I to jest piękne. Niemniej to demokracja uwolniła nasze dzisiejsze tsunami pisania, które niszczy takt, rozum, poczucie sensu i artystycznego piękna, a te cechy były przecież dowodami na wielkość naszego gatunku.
Smutna radość z pisania w Internecie
Ilekroć otwieram Facebooka natychmiast „meldują się u mnie” osoby, których nie znam, ale które muszą podzielić się ze mną przemyśleniami. I tak dowiaduję się, że pani Kicia przeszła po parku prawie 5 kilometrów, a potem w przydrożnym barze zjadła ciastko.
Panna Kocia natomiast przekazuje mi swoje zdjęcia na tle jakiegoś drzewka w ogródku. Gdyby jeszcze panna Kocia była osoba młodą i ponętną… Niestety, prawie dorównuje mi wiekiem i sylwetką.
Inna pani prowadzi stronę, na której zaprasza mnie do zabawy. I co kilka dni proponuje nową formę rozrywki. Raz każe mi napisać, jak mam na drugie imię, innym razem prowokuje do wynurzeń na temat jakie psy lubię mniej, a jakie bardziej. Jest też strona, na której prowadzący publikuje zdjęcia starych przedmiotów z czasów PRL-u i pyta czy miałem je w domu, albo używałem. I nie są to obiekty wymyślne: jakaś pralka Frania, stary młynek do kawy albo ręczna wyżymaczka.
Według mnie wszystkie te zabawy są szalenie rozwijające intelektualnie i bardzo ucieszne, więc nie odpowiadam na wezwania o ujawnienie mojego zdania, moich przeżyć. Nie ujawniam też obecnego i dawnego stanu posiadania mego gospodarstwa domowego. Ale… o dziwo setki ludzi odpowiadają na takie prowokacje mózgowe. I piszą, że oni na drugie mają Zdzisiek, po wujku, albo Kasia, po koleżance mamy. Podskakują z radości (dowodem ikonki emocji), że oni też mieli w domu rybkę z dmuchanego szkła, albo telewizor Neptun.
W związku z opisaną powyżej ludzką aktywnością nasuwa się pytanie – dlaczego ci ludzie to robią – to znaczą piszą i odpowiadają, że oni też przeszli lasem ileś tam metrów, że coś po drodze zjedli. Dlaczego to robią? To znaczy piszą, prowokują i odpowiadają?
Myślę, że świat ma do czynienia z w wielkim, wprost niewyobrażalnie wielkim problem alienacji jednostki. Przeciętny człowiek zna dobrze zaledwie kilkadziesiąt osób, wliczając bliższą i dalszą rodzinę, i nie zawsze tę rodzinę lubi. Owszem mamy też wielu znajomy z pracy, z przeróżnych stowarzyszeń, związków a nawet partii. Tyle tylko – czy my tych ludzi naprawdę znamy? Znamy ich na tyle, na ile oni sami odsłonią się przed nami, przed światem.
Przeciętny człowiek w dzisiejszych czasach jest przerażająco samotny. I dlatego pisze, bo chce być w jakimkolwiek ludzkim kręgu, chce znać i być znany.
Jednak bardzo zasadne w tym momencie jest pytanie – jaką stronę swych osobowości ludzie ujawniają w Internecie? Najczęściej jest to strona polityczna. Ale, niestety, piszący o polityce najczęściej ograniczając się do inwektyw lub powtarzają stereotypy. Te wszystkie twittery narzucają użytkownikom konieczność pisania zwięzłego, niemal hasłowego. Gdyby Monteskiusz czy Spinoza żyli teraz, to nie zaistnieliby, bo nie potrafiliby pisać krótko, sloganami.
Ludziom wydaje się, że to bardzo ważne, że piszą. Myślą, że ważne jest też, że czytają, co piszą inni. Podświadomie wierzą, że to „gadanie” zmieni ich los i dzieje świata. I dlatego chcą dynamiki, chcą być aktywni.
Te miliardy, gadający na Facebooku i jemu podobnych są zrozpaczone swoja samotnością, choć o tym, nie do końca, wiedzą. Wydaje im się, że wszystkie sznurki swego losu trzymają mocno w garści, ale mylą się. Te miliardy są jak marionetki na sznurkach, za które pociąga kto inny? Kto? Może tylko przypadek? Może przypadkowi politycy, bo w światowy spisek złych mocy nie wierzę.
Samotny tłum
W roku 1950 ukazała się rewolucyjna praca Davida Riesmana „Samotny tłum” (współautorami byli Nathan Glazer i Reuel Denney). W samej rzeczy jest to dzieło przełomowe w socjologii i w postrzeganiu praw rządzących społeczeństwami w ogóle.
Riesman zauważa, iż w niewielkich wspólnotach, także w dawnych społeczeństwach istniały różnego rodzaju więzi społeczne, natomiast w społeczeństwach współczesnych więzi zanikają, ulegają degradacji bądź instrumentalizacji a często są przedmiotem manipulacji. W efekcie naturalne wspólnoty zanikają. Ludzie ulegają wykorzenieniu, atomizacji, roztapiają się w anonimowej masie pracowników, urzędników, elektoratu, konsumentów czy publiczności. Więzi wspólnego zamieszkania, podobieństwa etnicznego, religijnego bądź klasowego zostają zerwane. W to miejsce pojawia się samotny tłum, podatny na hasła demagogów, poszukujący silnych, ojcowskich autorytetów, ulegający pokusie autokratycznych czy nawet totalitarnych rządów. Osamotnieni przyłączający się do różnych ruchów społecznych w poszukiwaniu zastępczych więzi i alternatywnych wspólnot.
Czy tych słów o samotnym tłumie nie można odnieść do naszego polskiego społeczeństwa? Czy coś się zmieniło? Wszystko wskazuje na to, że nie i praca Riesmana pozostaje ciągle aktualna, czasami przerażająco wręcz aktualna.
Człowiek przez miliony lat żył w małych społecznościach – rodowych, plemiennych, w kręgu jednej wsi, czy małego miasta. Wtedy wszyscy się znali. Każdy o każdym dużo wiedział. Każdy wchodził w relacje (interakcje) z sąsiadem, znajomym. Wtedy też działało pisane lub zwyczajowe prawo, nakazujące takie a nie inne zachowania. Jeżeli jeszcze w połowie XX wieku na wsi chłop mijał drugiego chłopa i nie uchylał czapki, to był to jasny znak, że są pogniewani. Dzisiaj mijamy dziennie setki, tysiące ludzi, którym nie mówimy ani „dzień dobry”, ani „szczęść Boże”. Jesteśmy więc z innymi blisko w przestrzeni, ale daleko w sferze psychicznej, mentalnej.
Dawniej świat był znany i bezpieczny. Dzisiaj jesteśmy samotni i zagrożeni. I ta samotność, to zagrożenie są naszym największym psychicznym kłopotem.
Riesman był rzetelnym i przenikliwym naukowcem, ale nie był wieszczem. Więc nie przewidział, że po latach świadomość tej samotności dotrze do nas, i że będziemy szukali ratunku przed wyjącą pustką. Na razie znaleźliśmy ratunek w Internecie, niestety jest to ratunek pozorny, bo nawet biliony, tryliony słów nie zasypią przepaści, jaka obecnie dzieli człowieka od człowieka.
Przepraszam, że to co napisałem nie jest wesołe. Jest za to prawdziwe.
